Studium Pedagogiczne

Jak pisała 55 lat temu Prof. Renata Dutkowa, (Studium Pedagogiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego 1921-1952; "Przegląd Historyczno-Oświatowy", nr 4/1968) w XIX wieku absolwenci wydziałów filozoficznych uczelni krakowskiej bardzo chętnie podejmowali pracę w gimnazjach galicyjskich, a po roku 1905 także w wielu nowo powstających szkołach prywatnych w zaborze rosyjskim. Jednocześnie z narastającym niepokojem stwierdzano przykre rezultaty braku dobrego praktycznego przygotowania rozpoczynających pracę. Ostrość problemu rozpoznawano podobnie jak dzisiaj - przez obserwacje obniżania się poziomu absolwentów gimnazjalnych, co z kolei bezpośrednio utrudniało realizowanie programu uniwersyteckiego. Bardzo ożywioną dyskusję w środowiskach oświatowych wywołała publikacja pisma Senatu UJ skierowana do Rady Szkolnictwa Krajowego w sprawie przygotowania młodzieży w szkołach średnich do nauki uniwersyteckiej. Wynik polemiki potwierdził w całej rozciągłości tezę, iż złe rezultaty nauczania są przede wszystkim następstwem braku dydaktycznego przygotowania absolwentów uniwersytetu. Dopiero specyficzna sytuacja wojennego rozprzężenia i wykruszania się nauczycieli gimnazjalnych powoływanych do wojska, wymusiła w roku 1917 wprowadzenie kursów pedagogicznych UJ w cyklach dwuletnich. Istotny nacisk na powołanie Katedry Pedagogiki (w 1926 roku) pochodził ze strony Dyrektora Pracowni Psychologii Eksperymentalnej UJ profesora Władysława Heinricha.

Władysław Heinrich urodził się w Warszawie 9 stycznia 1869 r., nauczanie początkowe pobierał w domu, uczęszczał do gimnazjum realnego i po złożeniu w 1888 egzaminu maturalnego wstąpił na politechnikę w Zurychu (1889), gdzie słuchał wykładów matematycznych i przyrodniczych. Na kilka semestrów przeniósł się do Monachium; po powrocie do Zurychu studiował filozofię, głównie pod kierunkiem Avenariusa, któremu serdecznie dziękował za osobiste zainteresowanie i uwagi we wstępie do pracy doktorskiej pt. Bemerkungen zur neueren physiologischen Psychologie in Deutschland mit besonderer Berücksichtigung der Aufmerksamkeit (1894). (...) Następnie udał się na uzupełniające studia do Wiednia, w Krakowie zaś został od 1 października 1897 r., asystentem w Zakładzie Fizyki UJ u wybitnego uczonego i znakomitego nauczyciela, prof. A. Witkowskiego. W roku 1900 powołano go na współpracownika Komisji bibliograficznej Akademii Umiejętności, oraz - na IX Zjeździe lekarzy i przyrodników polskich - na członka komisji mającej ujednolicić polską terminologię psychologiczną. W tymże roku habilitował się jako docent prywatny psychologii doświadczalnej i metodologii nauk przyrodniczych. W 1901 przebywał dzięki stypendium im. Pileckiego na dalszych studiach w Paryżu, a latach 1905-06 dzięki stypendium im. Osławskiego w Stanach Zjednoczonych w celu przestudiowania metod badań psychologicznych i ich organizowania; metody te zamierzał zastosować w stworzonej przez siebie uniwersyteckiej pracowni psychologicznej. (...) Od początku 1907 prowadził wykłady psychologii dla kandydatów na nauczycieli. Kandydując na Katedrę Filozofii w UJ, przedstawić musiał także pracę z historii filozofii: za punkt wyjścia do tych badań obrał sobie dociekania z dziedziny metodologii i teorii poznania. Po wstępnych studiach w Paryżu przedstawił Akademii pracę o Eriugenie i Spinozie. Z dniem 1 października 1912 r. został rzeczywistym profesorem zwyczajnym w UJ. Po wskrzeszeniu Państwa Profesor zajmował nadal katedrę filozofii i kierował Pracownią Psychologii Doświadczalnej. W Akademii uczestniczył w pracach utworzonej z jego inicjatywy Komisji historii filozofii w Polsce. W końcu 1919 Wł. Heinricha powołano na członka korespondenta, a w 1924 na członka czynnego Wydziału Historyczno - Filozoficznego Polskiej Akademii Umiejętności. Został również dyrektorem Studium Pedagogicznego UJ i prezesem Naukowego Towarzystwa Pedagogicznego.(...) Państwo odznaczyło go krzyżem komandorskim orderu Polonia Restituta, a byli uczniowie wydali ku jego czci Księgę Pamiątkową (1927 r.). W 1939r., w wieku lat 70. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przeniosło go "w stan spoczynku", zgadzając się tylko, by zachował kierownictwo Studium Pedagogicznego. Profesor Heinrich zdecydował się nie iść na "odczyt" w sali 56 w dniu 6 listopada 1939 r. i tym samym uniknął wywiezienia do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Po przetrwaniu okupacji niemieckiej podjął z dniem 20 stycznia 1945 r. obowiązki profesora filozofii UJ i dyrektora Wydziału Historyczno-Filozoficznego Polskiej Akademii Umiejętności. W zimie 1947 r. jeździł do Paryża, a później do Berlina, głównie w sprawie zaopatrzenia pracowni psychologicznej w nowe przyrządy. W tymże roku odbył się w Zakopanem pod jego przewodnictwem krajowy zjazd profesorów filozofii (...). W latach 1950-55 Profesor, jako przymusowy emeryt, pobierał szczupłą rentę, prócz tego w pierwszym roku wynagrodzenie za 3 godziny tygodniowo wykładów zleconych psychologii ogólnej dla studentów Studium Pedagogicznego. W tych latach był też redaktorem naczelnym Biblioteki Klasyków Pedagogiki. W marcu 1957 roku, w osiemdziesiątym dziewiątym roku życia, brał czynny udział w posiedzeniach Akademii Umiejętności. Zmarł 30 czerwca 1957 r. (B. J. Gawecki (1958) Władysław Heinrich (1869-1957) [w:] "Ruch Filozoficzny", T. XVIII, Nr 1-3, s. 2-11).

Heinrich czynił istotne starania, by skompletować zespół młodych obiecujących pracowników z myślą o studium, miał konkretną wizję kształcenia kandydatów na nauczycieli. Szczególnie wiązał nadzieję z Marianem Falskim, który dzięki UJ przebywał na stypendiach w Szwajcarii, a potem w Wiedniu, w latach 1915-17. Heinrich przewidywał Falskiego do objęcia katedry pedagogiki, o której utworzenie występował (ostatecznie powstała w 1926). Program kształcenia dotyczący nauczycieli gimnazjalnych rozwinięto w wolnej Polsce. Wobec wielkiego popytu na kadry nauczycielskie poszukiwano wszelkich sposobów na możliwie szeroki program kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Obok inicjatyw prywatnych w roku 1918 powołano w Warszawie Państwowy Instytut Pedagogiczny, instytucję planowaną ongiś w Krakowie. W związku z organizacją tej instytucji do Warszawy wyjechał pozostający w kręgu prac nad przygotowaniem programu dla Studium Marian Falski (autor najpopularniejszego polskiego elementarza w XX w.), a z przeprowadzki do Krakowa zrezygnował B. Suchodolski (historyk i teoretyk wychowania - odegrał dużą rolę w kształtowaniu systemu edukacji po II wojnie światowej). Zgoda na otwarcie SP zapadła formalnie w listopadzie 1920, ale środki na organizację uzyskano dopiero na rok akademicki 1921/22. Pracami przygotowawczymi kierował Władysław Heinrich (1869-1957). Otwarcie Studium miało bardzo uroczysty charakter. Potwierdzono w ten sposób wagę edukacji dla odrodzenia Polski niepodległej. 100 lat temu - 6 listopada 1921 - w obecności premiera (i w tej samej osobie ministra oświaty) Antoniego Ponikowskiego, w auli Collegium Novum Władysław Heinrich mówił: Studium nauczy kształcić młodzież w tym kierunku, by musiała ona swe indywidualne sprawy i interesy godzić z interesami państwa i całego społeczeństwa. W ten sposób Studium przyczyni się do stworzenia pewnych podwalin dla rozumnej demokratyzacji naszego społeczeństwa.

W okresie międzywojennym wypracowano właściwą i na najwyższym poziomie uniwersyteckim koncepcję kształcenia nauczycieli. Realizowano ją w Studiach Pedagogicznych trzech uniwersytetów: Jagiellońskiego, Poznańskiego i Warszawskiego. Statut Studium w Krakowie, uchwalony na posiedzeniu Rady Wydziału Filozoficznego wytyczał dwa zadania: "pedagogiczne kształcenie kandydatów na nauczycieli szkół średnich, a zarazem pielęgnowanie nauk pedagogicznych i dydaktycznych". W latach 1926-1928 utworzono w ramach Studium dwie Katedry – Pedagogiki i Psychologii Pedagogicznej. Kierowali nimi dwaj wybitni uczeni, prof. Zygmunt Mysłakowski i prof. Stefan Szuman. Utworzono też poradnię wychowawczo-leczniczą dla dzieci trudnych. W tych latach do wybitniejszych pracowników Studium należeli: Zenon Klemensiewicz – wybitny językoznawca, któremu przypadł później w udziale przykry obowiązek kierowania Studium w czasie jego przymusowej likwidacji, prof. Jan Stanisław Bystroń, wybitny etnograf, prof. Kazimierz Dobrowolski, późniejszy założyciel uniwersyteckiej socjologii w UJ, a spośród wybitnych osobistości nauk przyrodniczych przede wszystkim prof. Władysław Szafer, botanik uznawany za prekursora nowoczesnego myślenia ekologicznego w Polsce, dr Dezydery Szymkiewicz, zoolog prof. Stanisław Smreczyński, geograf prof. Jerzy Smoleński, przedstawiciele nauk medycznych prof. Eugeniusz Brzezicki i dr Władysław Stryjeński, a także prawnicy tej miary co profesorowie Fryderyk Zoll i Władysław Kumaniecki. Wykłady i praktyki pedagogiczne oceniane były przez słuchaczy wysoko, Studium cieszyło się dużym zainteresowaniem - jego ukończenie było równoznaczne z uzyskaniem kwalifikacji do nauczania w szkołach średnich. Prof. Władysław Semkowicz, przedstawiając życie naukowe Krakowa, pisał w 1938 roku, iż przez działalność Studium Kraków stał się poważnym ośrodkiem pracy pedagogicznej. Dzięki Studium powstały nowe katedry naukowe, poradnia wychowawczo-lecznicza, specjalistyczna biblioteka. Z inicjatywy Uniwersytetu, wysuniętej i zrealizowanej przez Studium, założono również Instytut Pedagogiczny w Katowicach, którego dyrektorem był Stefan Szuman.

Po wojnie model sprzed 1939, zorientowany na realizację celów jakościowych bardziej niż ilościowych, okazał się niemożliwy do utrzymania. Nowa władza stanęła wobec olbrzymiego zapotrzebowania na kadrę nauczycielską, z premedytacją wyniszczaną przez okupantów. Ponadto zapowiadano możliwości znacznego rozszerzenia szans edukacyjnych: brak nauczycieli uznano za podstawową barierę. Ostatecznie ustawa o szkolnictwie wyższym z 15.12.1951 r., nakazująca konkretny standard organizacji uczelni, doprowadziła do likwidacji Studium (1952). W myśl nowej, socjalistycznej racjonalności programy dydaktyczne w uczelniach rozdrobniono i w zasadzie dostosowano do potrzeb poszczególnych specjalizacji. Ogólną refleksję nad nauczaniem i wychowaniem zastąpiono niezbyt przemyślaną kompilacją różnych dzieł radzieckich, mających imprimatur centralnej władzy, przeładowaną elementami ideologicznymi, niewolnymi od prób łączenia z pedagogiką metod czystej psychologicznej manipulacji i socjotechniki. W rezultacie jednolity i wolny od ideologii etos nauczyciela wychowawcy uległ istotnej erozji, choć co najmniej do końca lat 50. był jeszcze dobrze reprezentowany przez nauczycieli z istotnym dorobkiem przedwojennym. Już w następstwie zmian popaździernikowych (tj. od 1956) zaprzestano narzucania takiego centralnie sterowanego obcego modelu. Pewne wątki radzieckiej (zwykle występującej pod nazwą internacjonalistycznej) doktryny w zakresie programu i ideału wychowania były obecne, szczególnie w sferze projektowania polityki oświatowej aż do końca lat 80. (por. K. Pacławska, Między manipulacją i ignorancją. Polityka wychowawcza w PRL [w:] Adamski F. (red.) (1991) Spór o wartości w kulturze i wychowaniu, Kraków; Między wychowaniem a indoktrynacją: wychowanie w służbie ideologii [w:] Adamski F. (red.) (1999) Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, Kraków). W strukturze uniwersytetu działały tymczasem instytuty psychologii i pedagogiki, nastawione przede wszystkim na rozwijanie naukowych podstaw obu dyscyplin. Kształceniem zawodowym zajmowały się wyższe szkoły nauczycielskie i wyższe szkoły pedagogiczne.

O potrzebie powołania Studium dyskutowano w latach 80. Barbara Łuczyńska wskazywała (W poszukiwaniu koncepcji uniwersyteckiego kształcenia nauczycieli, ZN UJ, "Prace Pedagogiczne" z. 5/87) na potrzebę powołania Międzywydziałowego Studium Pedagogicznego, którego celem "byłoby kompleksowe i zintegrowane kształcenie osobowości kandydata na nauczyciela oraz wyposażenie go w wiedzę i umiejętności pedagogiczne: wychowawcze, dydaktyczno-metodyczne i opiekuńcze". Kwestia kształcenia uniwersyteckiego kandydatów na nauczycieli pozostawała stale w polu zainteresowań pracowników Instytutu Pedagogiki UJ. W grudniu 1987, podczas odbywającej się w Krakowie krajowej konferencji na temat studiów pedagogicznych, prof. Anna Łukawska z UJ, podsumowując obrady, stwierdzała m.in., że "uwzględniać trzeba różne warianty rozwiązań organizacyjno-programowych dla różnych typów kandydatów: absolwentów LO, SN, czy absolwentów różnych kierunków studiów nauczycielskich chcących pogłębić swoją wiedzę pedagogiczną (studia podyplomowe)". Wskazano na potrzebę oparcia specjalistycznego kształcenia pedagogicznego na głębokiej podstawie wykształcenia ogólnego, obejmującego wiedzę z zakresu filozofii, socjologii, nauk politycznych, prawa, psychologii i ogólnopedagogicznego o dyscyplinarnym układzie treści. Choć te uwagi dotyczyły kształcenia na kierunku pedagogicznym, to stały się później przydatne także przy okazji dyskusji nad ostatecznym kształtem Studium. Tymczasem w swojej deklaracji pt. "Uniwersytet Przyszłości" ogłoszonej 18 kwietnia 1990 r. Zespół Komisji Zakładowej NSZZ Solidarność UJ stwierdzał m.in. o potrzebie powołania SP, które byłoby dostępne dla wszystkich studentów, którzy niezależnie od ukończenia studiów chcieliby uzyskać prawo wykonywania zawodu nauczycielskiego. Studium to nie powinno stanowić obligatoryjnej części programu studiów na żadnym wydziale. Od jesieni 1990, z inicjatywy ówczesnego Prorektora prof. dra hab. Lucjana Suchanka oraz przedstawicieli Instytutów Pedagogiki i Psychologii, podjęto prace mające na celu utworzenie SP. W projekcie przygotowanym przez prof. dr hab. Annę Łukawską, pojawiła się m.in. następująca uwaga: "Kształcenie nauczycieli w uniwersytetach nie może mieć, jak dotychczas, charakteru obligatoryjnego dla wszystkich rozpoczynających studia, ponieważ jednym z istotnych warunków skuteczności kształcenia jest pozytywna motywacja do wyboru studiów nauczycielskich i zawodu nauczyciela". Senatowi przedstawiono dokument, wskazujący na to, że "celem działania Studium jest wykształcenie pedagoga o wysokich kompetencjach zawodowych i walorach etycznych". Inicjatywę powołania Studium, dzięki osobistemu zaangażowaniu prof. dra hab. Lucjana Suchanka włączono do programu modernizacji struktury uniwersytetu. Organizację koncepcyjną, programową i techniczną Studium powierzono dr hab. Kazimierze Pacławskiej z Instytutu Pedagogiki. Studium Pedagogiczne UJ powołano decyzją Rektora UJ nr 26 z dnia 16 lipca 1991 r., która weszła w życie 1 października. Pod decyzją widnieje podpis ówczesnego JM Rektora prof. dra hab. Andrzeja Pelczara.

Prof. dr hab. Kazimiera Pacławska